सुरणकंद

 #सुरणकंद 

टिप- पित्तज उष्ण प्रकृतीत सुरण वापरु नये. 

 वेदात वनस्पती पुजा व वनस्पती स्तुती भरभरून दिली आहे.

चला आज सुरण ची माहीती घेउ 

लॅटिन नाव - - Amorphophallus campanulatus . Blume . सूरण . 

स्वरूप ३० सें.मी. ते १ मीटर उंचीचे बळकट असे वर्षायू क्षुप . 

कन्द जमिनीत अधिक दिवस राहतो . 

पर्ण ३० सें.मी. ते १ मीटर रुंद , अनियताकार खंडात किंवा पर्णदलात विभक्त ; गडद हिरव्या रंगाच्या , ग्रंथीयुक्त व ३० सें.मी. ते १ मीटर लांबीच्या पर्णवृन्ताच्या टोकाला येणारे .

पुष्प - एकलिंगी . स्त्रीपुष्प ७ सें.मी लांब व ५ सें.मी. व्यासाचे , वांगी रंगाचे . 

पुंपुष्प - फिकट पिवळे परागकोश असलेले . 

फळ -लाल , १ सें.मी. लांब , त्यात २ ते ३ बिया . कन्द १५ ते २५ सें.मी .. व्यासाचे , तपकिरी , अर्धगोलाकार व वरच्या बाजूला चपटे . 

प्रकार ग्राम्य व वन्य . 

ग्राम्य प्रकारांची लागवड करतात . 

उत्पत्तिस्थान भारत व श्रीलंका . 

उपयुक्तांग कन्द . 

कन्दशाखात श्रेष्ठ .

गुण कटु , कषाय , 

विपाक - कटु .

वीर्य - उष्ण . मु . गुण - लघु , रूक्ष , तिक्ष्ण . 

मात्रा चूर्ण १ ते ३ ग्रॅ . 

कल्प सूरणमोदक , कांकायनगुटी , सूरणवटक . 

सावधानतेची सूचना -उष्ण असल्याने त्वचारोग , रक्तपित्त इ . पित्तज विकारांमध्ये वापरू नये . पुटपाकपद्धतीने भाजलेला सूरण अधिक गुणकारी . 

सुरणाने त्रास झाल्यास ताक , लिंबाचे सरबत किंवा चिंचेचा कोळ वापरावा .

संदर्भ - द्रवगुणविज्ञान 

सुरण हिंदुस्थानांत बहुतेक भागांत होतो . तरी मलबार येथे याचे पीक फार आहे . हा कंद चैत्र वैशाखांत लावतात व मार्गशीर्ष - पौषामध्ये तो खणून काढतात . कोणी कोणी तो मोठा व्हावा म्हणून तीन वर्षेपर्यंत जमिनींत ठेवतात . 

असा ठेवलेला सुरण एक ओझ्याचादेखील असतो . 

सुरणाची आकृति वाटोळी चाकासारखी असते .

साधारणपणे सुरणाचे वजन मण पाऊण मण असते . 

यांत दोन जाती आहेत . एक खाजरी आणि एक गोडी . खाजरा सुरण खाल्ला असता तोंड सुजते व अनेक विकार होतात . परंतु तो औषधास उपयोगी पडतो . 

हे सुरण पांच सहा वर्षेदेखील जमिनींत असतात . 

देशावर सुरणाची उत्पत्ती फारशी नाही . सुरणाच्या झाडाचा सोट मनगटाएवढा असून , त्यावर विस्तीर्ण छत्रीसारखें पान असते . दांड्याचा रंग पांढरपट असून त्याजवर शुभ्र रंगाचे ठिपके व चट्टे जागजागी असतात . 

सुरण हा अर्शरोगनाशक आहे . म्हणून यास ' अर्शोन्नः ' असेंही नाव आहे . 

सुरणास फाल्गुन - चैत्राच्या सुमारास फूल येते . त्याची भाजी सरस होते . याच्या कोवळ्या पाल्याची भाजी करून खातात , व जून झाल्यावर मधल्या दांड्याची भाजी करितात . सुरणाची भाजी चांगली होते . या भाजीस तुपाची फोडणी देतात .

सुरण उष्ण व पौष्टिक आहे . 

सुरण - रुचिकर , तिखट , उष्ण , अग्निदीपक , रुक्ष , तुरट , छेदी , लघु , पित्तकोपन , विशद , पाचक , मलस्तंभक ; व शूल , अर्श , गुल्म , कफ , कृमि , मेद , वायु , अरोचक , दमा , प्लीहा , खोकला , वांती यांचा नाश करितो . 

हा रक्तपिती , कुष्टी व दुरोगी यांना हितकारक होत नाही . 

याचा दांडा दिपन , रुन्य , लघु ; व वायु , कफ , अर्श यांचा नाश करितो . 

( १ ) मूळव्याधी वर - सुरणाच्या कापट्या तुपांत तळून खावयास द्याव्या . 

( २ ) आंवेवर - सुरणाचा कांदा वाळवून चूर्ण करावें व तुपांत तळून द्यावे , किंवा तुपात तळून साखर घालून द्यावें . 

( ३ ) सुरणवटक , मूळव्याधीवर - सुरण वाळवून चूर्ण करून ३२ तोळे घ्यावे ; चित्रक १६ तोळे , सुंठ ४ तोळे , मिरे २ तोळे घ्यावी . साऱ्या औषधांचे चूर्ण करून त्याच्या दुप्पट गूळ घालून गोळ्या करून घ्याव्या , म्हणजे सहा प्रकारची मूळव्याध दूर होते . .

सुरणमोदक

(12 ग्रॕम ऐक तोळे प्रमाण ) 

चित्रकमूळ ४ तोळे , सूरण ८ तोळे , सुंठ २ तोळे , मिरी ८ मासे , व बिबवे पिंपळमूळ , वावडिंग , त्रिफळा , पिंपळी , तालीसपत्र , हीं तोळा तोळा , वरधारा ८ तोळे , काळी मुसळी ४ तोळे , दालचिनी व वेलदोडे ही आठ आठ मासे , ही सर्व एकत्र करून त्यांत सर्व चूर्णाच्या दुप्पट गूळ घालून त्याचे मोदक करावे . हा नित्य १ तोळा भक्षण करावा ; म्हणजे मूळव्याधीचा नाश होतो , व यापासून अग्निप्रदीप्त होतो . हा नित्य घेतला असता मोठा गुणकारी होतो . .

संदर्भ -आर्यभिषक् अर्थात हिंदुस्थानचा वैद्यराज ( भाग १ ते ८ एकत्र ) 

ईतरही महत्वाची माहिती ...

सुरण . Amorphophallus campanulatus . 

वर्णनः -  या प्रकारच्या सुरणाच्या दोन जाती आहेत . एक जंगली व दुसरी लागवड केलेली ; पैकी जंगली जात फार खाजरी असते.

सुरणाच्या भाजीने यकृताची क्रिया सुधारते आणि शौचास साफ होतें . ह्या दोन कारणांमुळे मूळव्याधींत रक्त तुंबून राहात नाही आणि शिवाय अर्शातील रक्तवाहिन्यांचे संकोचन होते , म्हणून रक्त वाहणाऱ्या अर्शरोगांत सुरण फार हितावह होतो . सुरणास अर्शोघ्न हे नांव रास्त आहे . आंतड्याच्या रोगांत सुरणाची भाजी प्रशस्त आहे . 

जंगली सुरण Amorphophallus sylveticus .  अरण्यसूरण ; 

मदनमस्त 

वर्णनः - ह्या खाजऱ्या सुरणाची साल काढून तुकडे करून सुकवितात व ते दोरींत ओवून मदनमस्त ह्या नावाने विकतात . हे तुकडे उदी रंगाचे , सुरकुतलेले असून त्यावर पुळ्या असतात . पाण्यात भिजविल्यावर ते फुगतात , नरम होतात ; आणि जलदी कुसकरतां येतात . त्यास किळसवाणा वास येतो .

रुचि पिठुल , जरा कडू आणि तिखट .

रसशास्त्रः - यांत पुष्कळ पीठ असते . 

उपयोगः - ह्यांच्या २० ते ३० गुंजाची पेज दूधसाखरेबरोबर करून वाजीकरणासाठी देतात . याने मूत्रमार्गास उत्तेजन येतें , शिश्नास खाज सुटते आणि तें जोराने उत्थित होते . ह्याच्याबरोबर स्नेहन पदार्थ द्यावे लागतात नाही तर केव्हां केव्हां फार त्रास होतो . हे औषध मूत्रपिंडाचे रोग असलेल्या पुरुषास देऊ नये .  

कडू सुरण Amorphophallus dubias . नामः- ( सं . ) कढ  तिक्त सूरण , 

वर्णनः ह्या सुरणाचा दांडा

जांभळ्या रंगाचा असतो .

संदर्भ -औषधी संग्रह .

हिंदुस्थानात प्राचीन काळी प्रत्येक विषयावर ग्रंथ लिहिले गेले आहेत . आज त्या ग्रंथांचा अंशही आपणास पाहावयास मिळत नाही . इंग्रजांचे राज्य असल्यामुळे व त्यांची विद्या राजमान्यता मिळाल्यामुळे विकास पावत आहे . आणि त्यामुळे आमच्या पूर्वजांचे कित्येक ग्रंथ त्याचप्रमाणे नाना तर्हेची विद्या नष्ट होत आहे . 

कष्टं शिष्टक्षतिकृति कलौ कार्यमृच्छन्ति विद्या । ” असे उद्वेगजनक वाक्य कित्येक लोकांच्या मुखांतून बाहेर पडत आहे याचे कारण हेच आहे . याकरिता आमच्या सुशिक्षित वर्गाने , ज्यांची बुद्धी विशाल आहे , ज्यांना ईश्वराने अनुकूलता दिली आहे , अशा सद्गृहस्थांनी या उद्वेगजनक गोष्टीचा नाश होण्यासाठी प्रयत्न करण्याची फार आवश्यकता आहे . 

" -शंकर दाजीशास्त्री पदे [ इ . स . १८ ९ ३ साली लिहिलेल्या पहिल्या आवृत्तीच्या प्रस्तावनेतून ]

1893 आवृत्ती चे वाक्य 150वर्षे  मुठभर ईंग्रजांनी राज्य केल. आता 70 वर्षे झाली तरीही पाश्चिमात्य संकृती आपल्यातुन जात नाही .चला सर्वांनी पुन्हा भारताचा  हा सुंदर वारसा वाढवूया.

टिप-

माहीती व ज्ञानलेखन संदर्भासहीत नमुद केले आहेत.

साभार माहीती डाॅ.कैलास उगले पंढरपुर